مقدمه:
نقش بازیکردن به شکل تئاتر، از زمانهای قدیم پدید آمده است. استفاده از تئاتر برای انجام مراسم و آداب و سنن خاص بخصوص در میان مصریان و یونانیان رواج داشته است. رقص، آواز، موسیقی، پانتومیم و شکلهای دیگر نمایش چه از نظر بازیگر و چه از دید تماشاگر نوعی نیاز بشر بوده است. از ابتدای آفرینش انسان، حرکات بدن برای برقراری ارتباط و بیان ـ احساسات به کار میرفته است و بعدها کلمات بودند که سمبل حرکات شدند.
از آن زمان که آدمی با ترس و اضطرابهایش وجود داشته است، تئاتر راهی برای برونریزی هیجانی بوده است. به رفتار در آوردن یک احساس، تفکر یا نگرش ویژه با استفاده از حرکات و حالات بدنی درک شناخت کاملتری از دنیای درونی به دست میدهد. هنگامی که تفکری تجسم مییابد تا دیگران نظارهگر باشند واقعیتر به نظر میرسد. این مفهوم عملی مخصوص در درمان و تعلیم و تربیت کاربرد دارد و در این میان روانشناسی بالینی که به تشخیص و درمان اختلالات روانی مشغول است، از تئاتر و نمایش برای این منظور استفاده نموده، نام این روش را تئاتر درمانی میگذارند.
تئاتر درمانی چیست ؟
تئاتر درمانی، یکی از روشهای روان درمانی گروهی است که از امکانات مشترک تئاتر و روانشناسی در درمان اختلالات روانی و تعلیم و تربیت استفاده میکند. در تئاتر درمانی به فرد کمک میشود تا با تجسم و بازی کردن یک مسئله به جای فقط صحبت کردن درباره آن، مسئله را بازیگری کرده و برای آن راه حل مناسب پیدا کند. تئاتر درمانی روشی است که به شخص کمک میکند تا ابعاد روانشناختی مسئلهاش را کشف کند. تئاتر درمانی به فرد کمک میکند که به بازسازی موقعیتی آسیبزا در زندگیاش بپردازد و تصور کند که همان اتفاق در زمان حال و در مکان حاضر در جریان است. تئاتر درمانی با به کارگیری روشهای درمانی خود به فرد کمک میکند که خود را در صحنه تئاتر و در نقشهای مختلف و ارتباطات گوناگون تجربه کند، در صحنه تئاتر که چون آزمایشگاه آزادی است، جایی که هیچ کس به خاطر رفتارهایش مجازات نمیشود. در این هنگام است که فرد دید وسیعتری از رفتارش بدست میآورد. درمانگر نیز در این جریان به اطلاعات تشخیصی وسیعی دست مییابد.
ارکان تئاتر درمانی:
1. کارگردانی که در زمینه علوم رفتاری و درمانهای روانی تخصص دارد.
2. یاور
3. تماشاگران که خود عضو گروه درمانی هستند.
4. صحنه تئاتر درمانی که معمولاً 4 تا 5 متر عمق دارد.
5. ابزار صحنه (میز، معمولاً یک صندلی خالی و بالش و. ..).
6. نور (نورهای مختلف برای ایجاد حالات مختلف در گروه. مثلاً: نور قرمز برای ایجاد صحنههایی مثل جهنم، نور کم برای ایجاد صحنههای مرگ و رمانتیک، تاریکی برای کسانی که هنوز نمیخواهند وارد نمایش شوند و در حاشیه هستند ).
7. لباس
8. گریم
جلسات تئاتر درمانی با تعداد 8 تا 15 نفر، دو روز در هفته در حدود 45 تا 90 دقیقه به مدت 10ـ20 جلسه تشکیل میشود.
مراحل تئاتر درمانی:
تئاتر درمانی به طور کلی از سه مرحله اساسی تشکیل شده است:
1. شروع و آماده سازی: در این مرحله از روشهایی مانند: آزمونهای موقعیتی، فروشگاه جادو، تخیلات هدایت شده، جعبه راز، عروسکهای خیمه شب بازی، تاریکی، پشت به حضار، توصیف رؤیا و هیپنو درام استفاده میشود. هدف اصلی از این مرحله ایجاد خودجوشی است. با استفاده از روشهای این مرحله امنیت و اعتماد و صمیمت در فضای گروه ایجاد شده، کارگردان آماده میشود و گروه انسجام مییابد. در اواخر این مرحله پروتاگونیست انتخاب و به سمت صحنه هدایت میشود.
2. اجرا: انجام فعالیتهایی که اجزای پنهان مسئله پروتاگونیست را روشن میکند. در این مرحله به پروتاگونیست کمک میشود تا به سمت صحنههایی برود که احتمالاً برای او مسئله ساز بودهاند. معمولاً شخص اول به هنگام بازسازی تعارضهای محوری، حالتهای هیجانی را دوباره تجربه میکند و بروز چنین احساساتی به کاتارسیس (پالایش روانی) میانجامد و در پی هر پالایش روانی وحدت بخشی صورت میگیرد. در این مرحله مسئله طرح، درک، صحنه سازی شده، افراد یاور در جای خود قرار میگیرند و نمایش اجرا میشود. در این مرحله از روشهایی مانند: خودگویی، مضاعف سازی، نقش معکوس و آینه استفاده میشود.
3. اختتام: هدف از این مرحله تسلط بر مسئله، بازسازی دفاعهای روانی، دست یافتن به تعادل روانی و ورود مجدد به دنیای خارج است. از ارکان این مرحله، مشارکت است. مرحلهای که در آن پروتاگونیست بیشتر به اندیشیدن میپردازد و معمولاً به دنبال تمرین رفتاری صورت میگیرد.
موارد کاربردی تئاتر درمانی :
1. بهداشت روانی
2. خانواده درمانی
3. مدارس و بیمارستانها
4. توانبخشیها
5. آموزش
6. صنعت
7. بیمارستانها و مراکز درمانی