مجید امرایی -در همسایگی خیابان بهشت در محدوده مرکزی شهر تهران تالار قدیمی تئاتر سنگلج عشق را در چهل و هشتمین بهار عمر خود نوید می دهد؛ با غم مردمان زمانه غمگین می شود و با شادی آنها شادمانه می نوازد چگونگی با هم زیستن را ، گاه می خندد و گاه غم زده از درد زمانه است این سنگلج پیر!
اینجا محله سنگلج است ؛ محله ای که در نبش یکی از خیابان هایش نام بهشت را حک کرده اند و در این محل آدمیان به تکاپوی یافتن انسانیت خویش سفر می کنند، در اعماق وجودی خویش تا شاید مگر بیابند خویشتن خویش را در به نظاره نشستن نمایشی در تالار سنگلج پیر.
چهل و هشت بهار از عمر تئاتر سنگلج می گذرد و در طول این سالیان متمادی سنگلج سردی و گرمی بسیار چشیده است؛ نامرادی ها دیده و نا مهربانی ها شنیده است. گاه به خاموشی گراییده و گاه فریاد رسای حلقوم مظلومان زمانه خود بوده است این سنگلج پیر ،با بیان نمایشی خود در به تصویر کشیدن تئاتری باب میل تماشاگران تئاتر، این هنر اصلاح گرا و خداگونه .
اما این بار ترکه نامهربانی به اهل هنر تا جایی پیش رفته است که یاران سنگلج را از او گرفته اند، تماشاگران تئاتر را می گویم ، زیرا تئاتر با تماشاگر زنده است نه با اجرا و صحنه.
گویند تئاتر با مخاطب زنده است و در تمام دنیا برای اهل این هنر شرایطی مهیا می شود تا تماشاگر تئاتر با خیالی راحت و آرام به دیدن زندگی آدمیان بنشیند و برای لحظاتی دل را صفا بخشد و از دیدن نمایش ها به آن چیزی دست یابد که در ذات هنر نمایش است، یعنی" پالایش روح و روان " انسان .
در نظاره کردن نمایش زندگی بر صحنه تماشاخانه ها است که هنر و هنرورز با طرح داستانی از زندگی انسان ها و گاه همجنس و هم نوع خود، مخاطب را به تفکر و اندیشه وا می دارد تا بدی ها را به کنار گذارند و رو سوی نیکی نهند تماشاگران تئاتر .
تئاتر هنر خود آگاهی و خدا محوری است، هنر آموختن نیکی و نیامیختن با بدی و زشتی ، از منیت ها دور شدن و به سوی ما رفتن و این در ذات واقعی هنر نمایش نهفته است .
در این بین، وظیفه کیست تا مهیا کند شرایط حضور مخاطب تئاتر را برای دیدن تئاتر و همچنین فضای اجرایی تئاتر برای هنرمند، تا وی به درستی و با خیالی راحت بر صحنه تئاتر به چالش بکشاند بدی ها را و اصلاح کند امور زندگی را در مراودات اجتماعی خود با دیگران؛ زیرا که اصلاح گر است این هنر تئاتر یا به قولی ( دراما ).
*ایران و خاستگاه تئاتر ملی
اجرای نمایش های ایرانی و فعالیت گروه هنر ملی و دیگر گروه های تئاتری در دهه های گذشته در مجموعه تئاتر سنگلج باعث شد از تماشاخانه سنگلج به عنوان خاستگاه تئاتر ملی در اعصار گذشته یاد شود.
سنگلج از بدو تاسیس توسط شورایی با نام شورای تئاتر متشکل از کارگردانان شاخص کشور جهت دهی و اداره می‌شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم با تغییرات محسوس و با مضامین ایرانی اسلامی و ملی روال تولیدی خود را ادامه داد بطوری که در طول 30 سال گذشته به عنوان یکی از تاثیر گذارترین مراکز تئاتری ایران بوده است این سنگلج پیر .
مجموعه تئاتری سنگلج در تهران و حتی در ایران جزو قدیمی‌ترین، با اصالت‌‌ترین و منحصر به فردترین سالن‌های نمایش به شمار می‌رود که پس از بازسازی در سال 1387 صفت ترین دیگری به آن افزوده شد و سالن سنگلج جزو زیباترین سالن‌های حرفه‌ای تئاتر کشور به شمار رفت .
سال گذشته با تصمیم حوزه مدیریتی تئاتر کشور بنا شد تا با استقرار شورای تئاتر سنگلج ساماندهی شود. فعالیت های هنری در این تالار و در راستای گسترش تئاتر ملی و ایرانی یا تئاتر آیینی سنتی سنگلج فعالیت خود را با هدف گذاری فرهنگی مشخص ادامه دهد اما متاسفانه به دلایل متعدد این مهم تا کنون اتفاق نیفتاده است و این تالار مدت هاست در انتظار برنامه ریزی است .
تالار سنگلج با پیشکسوتان تئاتر دوستی بسیار دارد و در نگاه آنها" سنگلج " خاطرات بسیاری را در خود جای داده است و حرکت‌های فرهنگی بیشماری در این تئاتر شکل گرفته است .
این تماشاخانه سال‌ها قطب تئاتر ایران بوده است و بسیاری از کارگردانان هنوز هم علاقه‌مندند در این تالار اثری را به صحنه ببرند.
اما وضعیت پیرامونی این تماشاخانه - برای نمونه مشکل پارکینگ - باعث شده است کم کم یاران سنگلج از دلدار خود دور افتند و تماشاگران تئاتر به دلیل شرایط نامناسب از این تالار نمایشی دور شوند.
کم توجهی به موارد رفاهی مخاطبان و نبود پارکینگ عمومی در این محل شلوغ باعث شده است بسیاری از تماشاگران تئاتر سنگلج عطای تئاتر را به لقایش ببخشند و از سنگلج دوری کنند شرایطی که در صورت استمرار باعث دلزدگی اهل تئاتر و در نهایت تعطیلی این تئاتر قدیمی شهر تهران می شود.
وضعیت مشابهی که برای تئاتر شهر تهران هم به عنوان مهمترین مرکز تئاتر حرفه ای کشور به وجود آمده و این شرایط باعث نگرانی اهالی تئاتر است که مسئله را باید در جایی دیگر جست.
مدیر تالار سنگلج می گوید : اگر همکاری مدیران و برنامه ریزان شهری نباشد تالار سنگلج در آینده ای نزدیک به تعطیلی کشیده می شود .
" اتابک نادری" می افزاید: اواخر اسفند ماه سال گذشته تابلوی " مطلقا ممنوع " و حمل با جرثقیل در اطراف تماشاخانه نصب شد؛ در همان زمان به درخواست ما شورای ترافیک منطقه‌ی 12 با شیوه زمان‌بندی این طرح اعلام موافقت کرد و مقرر شد این طرح از ساعت 17 به بعد اجرا نشود تا تماشاگران تئاتر با خیالی راحت به دیدن تئاتر بیایند .
"اما در مراجعه‌ای که اخیرا به اداره راهنمایی و رانندگی منطقه 12 داشتم ، اعلام شد که این پیشنهاد منتفی است ؛ بروید پارکینگ پیدا کنید! "
نادری با یاد‌آوری مشکل پارکینگ مجموعه تئاتر شهر و تالار سنگلج می گوید: این جای تاسف است که برای فعالیت اهل تئاتر این همه سنگ اندازی می شود و اهل تئاتر خود را محاصره شده می بینند.
وی متذکر می شود: پارکینگ قدیمی ترین مجموعه‌ی تئاتری کشور را از ما گرفته اند و سال‌ها است به وعده‌های دراز مدت دل‌خوش کرده ایم اما دریغ و افسوس.
مدیر تئاتر سنگلج، می افزاید : مگر تهران چند مکان تئاتری دارد که این محل‌ها تا این اندازه مورد کم توجهی و بی مهری قرار می‌گیرد؟!
نادری اظهار تاسف می کند و می گوید: از زمانی که این اتفاق افتاده 50 درصد تماشاگران تالار سنگلج با تاخیر به سالن مراجعه می‌کنند و اگر این روند ادامه پیدا کند باید تماشاخانه را به موزه تبدیل کنیم.
به اعتقاد نادری سنگلج با این وضعیت نمی‌تواند محل تولید تئاتر باشد و اگر همین رویه ادامه داشته باشد سنگلج به لاله‌زار دوم تبدیل می‌شود، لاله زاری با آن همه تالار ویران شده و قدمت تئاتری اش که تنها در خاطره ها مانده است .
* در تئاتر توقف ممنوع
گویا مشکلات حوزه تئاتر پایان ناپذیر است و هر روز پدیده ای نگران کننده تداوم حیات فرهنگی تماشاخانه های تئاتری تهران را با تهدید رو به رو می کند.
نبود پارکینگ عمومی برای حضور تماشاگران تئاتر در مهمترین مرکز تئاتر حرفه ای کشور یعنی تئاتر شهر، ساخت و ساز در محوطه این بنای تاریخی و احداث ایستگاه مترو در محل این مجموعه فرهنگی از دیگر موارد مشابهی است که این روزها اهل تئاتر را نگران کرده است .
نبود پارکینگ عمومی برای رفاه حال مخاطبان تئاتر در محدوده تئاتر شهر ، تالار سنگلج و تالار هنر ، عدم همکاری مدیران شهری در ساخت و ساز و زیبا سازی این تالار ها، عملیات ساخت و ساز غیر مجاز در محدوده تئاتر شهر، احداث ایستگاه مترو بدون توجه به خدمات رفاهی در نزدیکی تنها مرکز تئاتر حرفه ای ایران (تئاتر شهر) و همچنین بی توجهی به امکانات رفاهی در خیابان بهشت و محدوه تالار سنگلج باعث نگرانی اهالی تئاتر و تماشاگران شده است.
امروزه در کنار یک بازار خرید عمومی میوه و تره بار یک پارکینگ برای رفاه مردم ساخته می شود و ای کاش ایجاد چنین امکانات رفاهی برای تماشاگران و علاقه مندان به تئاتر هم در نظر گرفته شود.
" تماشاخانه سنگلج در خیابان بهشت و ضلع جنوبی پارک شهر قرار دارد که به دلیل وجود سازمان های متعدد دولتی در این محل ، به یکی از پرترددترین خیابان های تهران تبدیل شده است و نبود محل پارک مناسب مدت ها است به معضلی برای مخاطبان این تئاتر تبدیل شده است .
این در حالی است که مهمترین مرکز تئاتر حرفه ای کشور ( تئاتر شهر ) نیز با دارا بودن پنج تالار نمایشی هنوز هم از داشتن پارکینگ عمومی محروم است .
نبود پارکینگ عمومی و خدمات رفاهی در محدوده تالار هنر به عنوان مهمترین مرکز تئاتری برای کودکان و نوجوانان نیز مسئله مهم دیگری است که برنامه ریزان شهری را به چالش می کشاند.
* این سنگلج پیر
مدتی است که باد سرد در حال وزیدن است و موهای پریشان و سفید این پیر عاشق و دلداده در سیلان طوفان زمانه به هر سو در دوران است اما همچنان چنگ می نوازد و در تند باد حادثات حق را فریاد می زند و عشق را زمزمه می کند.
تئاتر سنگلج تماشاخانه ای که یاد و خاطره اش در تاریخ فرهنگ و هنر ایران زمین خصوصا در تاریخ تئاتر ایران با نام و خاطره تئاتر ملی و ایرانی و هنرنمایی بزرگانی چون "عباس جوانمرد" ،" علی نصیریان " ،" عزت الله انتظامی" ،" محمد علی کشاورز" ،" جمشید مشایخی" ، "سیروس گرجستانی "، " سعدی افشار" ،" پری صابری "،" فخری خوروش" ،" اسماعیل خلج" ،" داود رشیدی"، " منیژه محامدی"، " بهرام بیضایی" ، "محمو دولت آبادی" و ده ها هنرمند تاثیرگذار دیگر این مرز و بوم در هم آمیخته است.
سنگلج امروز دست طلب و یاری فرهنگ مداران و دوست داران فرهنگ و هنر ایرانی را طلب می کند.
در دنیا تئاتر ایران را با" تئاتر سنگلج" ،" تئاتر نصر" و" تئاتر لاله زار" می شناسند تئاتری که به قدمت محله های قدیمی تهران با خود حدیث نفس دارد.
*سنگلج در گذر از تاریخ
محله سنگلج از ضلع جنوبی پارک شهر، یعنی خیابان بهشت تا بازار " قوام الدوله " و از غرب تا خیابان وحدت اسلامی و 30 تیر و از شرق تا خیابان خیام امتداد دارد محله ای قدیمی و پر خاطره از محلات شهر تهران است .
اما در این محله تئاتری با نام سنگلج از قدیمی‌ترین سالن‌های تئاتر ایران حدود 48 سال است که به خدمت فرهنگی جماعت انسانی می پردازد. تالاری که با وجود افت و خیز های بسیار فرهنگی هنوز نفس می کشد و یاد و خاطره اش در ذهن قدیمی ترها بیانگر آثار ماندگار ادبیات ایران و جهان است و سنگلج هنوز نفس می کشد .
گویند که نام سنگلج دگرگون شده "سنگ و رج" است." رج" به معنی ردیف است و اصطلاح سنگ رج مربوط به تقسیم آب با پاره‌های سنگ در این منطقه بوده است و تالار سنگلج هم سال ها است که به تقسیم فرهنگ و هنر ملی در میان مردمانش می پردازد.
تماشاخانه سنگلج حدود سال‌های 1340 با زیربنایی به مساحت یک هزار و 34 متر مربع در محله‌ای قدیمی در کنار باغ سنگلج که در حال حاضر با نام پارک شهر تهران آن را می‌شناسیم، تاسیس شده است .
پس از تکمیل و اتمام عملیات ساختمانی به وزارت فرهنگ و هنر وقت واگذار شد و با نام تماشاخانه 25 شهریور کار خود را رسما از مهرماه سال 1344، همزمان با آغاز اولین جشنواره نمایش‌های ایرانی آغاز کرد.
این تماشاخانه در زمان خود به لحاظ فنی و تجهیزات نور و صدا و آکوستیک سالن در نوع خود بی‌نظیر بوده و تاکنون هم جزو سالن‌های منحصر به فرد و خاص ایران شناخته شده است.
وجود امکانات صحنه‌ای از قبیل صحنه گردان، میله‌های بالا برنده، پرده و دکور ویژه ، این سالن را نسبت به سالن‌های موجود متمایز کرده است .
در سال‌های دهه 40 با استقرار گروه هنر ملی به سرپرستی عباس جوانمرد و پنج گروه دیگر از جمله گروه تئاتر "امروز"، " میترا"، " شهر"، " جوان" و " مردم " که وابسته به اداره هنرهای دراماتیک وقت بودند و با کمک مالی وزارت فرهنگ و هنر وقت اداره می‌شد تامین برنامه و اجرای نمایش داشت.
کارگردان‌هایی در این گروه‌ها و گروه هنر ملی فعالیت داشتند که از جمله شاخص‌ترین آنها می‌توان از عباس جوانمرد، علی نصیریان، داوود رشیدی، بهرام بیضایی، عزت‌اللـه انتظامی، رکن‌الدین خسروی، جعفر والی، محمود استادمحمد، خلیل موحد دیلمقانی ؛ دکتر فروغ و..... یاد کرد که به عنوان پیشگامان تئاتر ملی سال ها متون خودرا در این تالار به صحنه بردند.
اکبر رادی، محمود دولت آبادی ، گوهر مراد، نصرت نویدی، بهرام بیضایی و..از جمله نویسندگان ایرانی هستند که آثار شاخصی از آنها دراین تالار به صحنه رفته است. همچنین آثاری از شکسپیر ، مولیر و ده ها نویسنده مطرح جهان در این تئاتر به صحنه رفته است و هنوز تماشاگران این تالار یاد و خاطره اجرا های ماندگار تئاتری را در این تالار از یاد نبرده اند .
آیا تماشاخانه سنگلج وضعیتی مشابه تئاتر شهر خواهد داشت یا وضع به گونه ای دیگر رقم خواهد خورد . مشکل کجاست و مسئله چیست ؟ چه می شود عاقبت این سنگلج پیر ؟