در لرستان سه نوع رقص که بیش از همه متداول بوده، اجرا میشود. ریشهی بعضی از ملودیها و ریتمهای این رقصها را بایستی در موسیقی لکی و کردی پیدا نمود که خود نیازمند بررسی و تحقیق جداگانهای است. با این حال، این سه نوع رقص هماکنون جزیی از فرهنگ موسیقیایی لرستان محسوب می شوند که در مراسم شادی اجرا میشوند . این رقصها عبارتند از:
1)"رقص سنگین سماع " این رقص با ریتم سنگین ۴/۶ یا ۲ دور سهتایی ساده۱ آغاز میگردد. آکسانهای ضرب اول بر روی فیگورهای اصلی که با پای راست شروع میشود، قرار میگیرد. رقصندگان، با وقار و متانت انگشتان کوچک خود را به هم قلاب کرده، به آرامی رقص را آغاز میکنند. ترانههایی مانند: "هربَزازکی" و "بینا بینا" و" بزران "که جملگی از ترانههای لکی هستند، مایههای اصلی این رقص را تشکیل میدهند. گاهی نوازندهی دهل یا تمبک، ملودیهای اصلی را که بیشتر دارای شعر هستند در طول رقصیدن میخواند و ترجیعبند ترانه را گروه رقصنده تکرار میکنند و با جوابهای سازی زیبا که تغییراتی از ملودیهای اصلی است، سکوت بین شعرخوانی را پر میکنند. این نوع رقص با توجه به نامش، سماعی است سنگین و خیالانگیز که با حرکات موزون خود، انگار رمز و رازی را بیان میکند، رمز و رازی که در روح و جان انسان و طبیعت جاری است.
2)"رقص سه پا"یا “ شانهشکی” در این رقص، رقصندگان پنجه در پنجه، همراه با حرکات موزون شانهها و جهش و پرش آهنگین، رقصی زیبا و پرتحرکتر از سنگینسماع را به نمایش میگذارند. سرچوپی (سر آهنگ رقص) با حرکات ریتمیک و متنوع بر زیبایی و شکوه رقص میافزاید. ملودیهای هم ریتم در این رقص: آهنگ هایی چون "سوزهسوزه"، "هالووِ گنمخره" و" لرزم لرزانه" و … میباشند، این ملودیها با موسیقی سازی در هم آمیخته و یک فرم کامل رقص سه پا را به وجود میآورند. ملودیهای این رقص گاهی به وسیلهی رقصندگان یا نوازندگان، به صورت سؤال و جواب تکخوان و گروه همراه با رقص خوانده میشوند. معمولاً آکسانهای ته ضرب دهل و سرنا، حرکات رقصندگان را همآهنگ میکنند. به گونهای که پاها در سرضربها گذاشته شده و جهشهای بدن و شانهها با آکسانهای قوی در ته ضرب دهل منطبق میشوند. رقص دوپا در رقص دوپا، رقصندگان مثل سنگینسماع، انگشت کوچک خود را به هم قلاب میکنند. در این رقص که اوج رقصهای لری است، حرکات موزون با شتاب دم افزونی به نمایش درمیآیند. این حرکات که بینندگان را نیز به وجد میآورد، نشاندهندهی توان و انرژی بالای انسان برای غلبه بر مشکلات زندگی است و بدان میماند که انسان با این حرکات نیرومند و موزون، شکستناپذیری و مقاومت خود را در کار و زندگی به نمایش میگذارد.
3) "رقص دوپا" هم، مانند دو رقص دیگر از تغییرات و به کارگیری ملودیهایی که در شعر دارند، تشکیل شدهاست و مهمترین آنها ترانههای کردی و لکی "زنگ زنگه"، و دیگری ترانهی" هیوله "است که به علت سرعت ریتم، موقع رقص کمتر آنها را میخوانند. قابل ذکر است که از رقصهای معروف لری، رقص با اسب است که آن را سوار بازی۲ میگویند. سواربازی، آهنگی است بیکلام و رقصگونه که در ریتم دوتایی ساده، شبیه به ریتم رقص دوپا نواخته میشود و سوارکاران با حرکات نمادین با اسب و تیراندازی، قدرت سوارکاری، هنر سواره بر اسب جنگیدن را به نمایش میگذارند. این رقص معمولاً در عروسیها و در محوطههای باز و وسیع با سرنا و دهل اجرا میشود. سرنا و دهل با ریتمی ثابت، ملودیهای زیبا و ویژهی این رقص را مینوازند. شایستگی اسبهای اصیل که تحت تأثیر آهنگ سوار بازی به وجد آمدهاند و نیز مهارت سوارکار در به نظم آوردن ریتم دویدن اسب با ریتم سرنا و دهل، از ویژگیهای مهم این رقص نمایشی است. تجزیه و تحلیل گرچه این ترانهها بیشتر موسیقی رقص میباشند ، ولی همانگونه که در بخش ویژگیها گفته شد، رقصهای لرستان، خود از ترکیب ترانههای با کلام شکل میگیرند.
این ترانهها در هنگام رقص به صورت فردی یا جمعی خوانده میشوند، اما به لحاظ اینکه وجه غالب ملودیها، موسیقی بدون کلام است. آنها را میتوان ترانههای بیکلام نامید. در اینجا ترانهها به ترتیب سنتی سنگینسماع، سهپا و دوپا، مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند. دور ریتمیک رقصهای سنگینسماع، سهپا و دوپا، در اجراهای دهل و تمبک به قدری خاص همراه با آکسانها و نوانسهای ویژه اجرا میشود که هر شنوندهای هویت موسیقی و رقصهای لری را به خوبی تشخیص میدهد.
رقصهای لری«رقص سنگین سماع»
۱ - ریتم این رقص گرچه ریتم ۴/۳ متداول در موسیقی ایرانی و غربی را تداعی میکند، ولی بعضی از جملات آن در یک دور ریتمیک ۴/۶ تمام میشود که در هر دو شکل ۶/۴ -۴/۳ با پدید آمدن آکسانهای خاص در ضربهای قوی و ضعیف، رقصی سنگین و با وقار را به وجود میآورد.
۲ - ساز ریتمیک این رقص، تمبک یا دهل است که معمولاً فیگور ریتمیک آن یکنواخت و تکراری است و در طول رقص، سرنا یا کمانچه را همراهی میکند.
۳ - بمترین تا زیرترین صدا (فاصله استرکتور)که ملودیهای متنوع آن در این اجرا بسط و گسترش مییابند، فاصلهای میباشد که بر روی ۵ خط حامل شکل زیر، نشان داده شدهاست. چنان که ملاحظه میشود، بیشترین اجرای ملودیها در فاصله نتla بین خط دوم و سوم و نت mi بالای پنج خط حامل است که در فاصلهی la زیر پنج خط حامل تا la، بالای خط دوم معمولاً تکرار همان نتهای زیر در اکتاو بمتر است.
۴ - ملودیها در طول رقص، گردش و فراز و فرودهای فراوان دارند که بعد از هر تغییر، مجدداً به نت شروع برگشت میکنند.
۵ - فاصلهی سوم این رقص Re تا+ Fa است که ملودی را در القای مایهای بین ماهور Re و شور mi نگاه میدارد. عدم رعایت این فاصله، ملودیها را به سوی دستگاه ماهورRe میکشاند که بیگمان به اصالت و ویژگی خاص موسیقی لری صدمه خواهد زد.
۶ - اجرای ملودیهای سنگینسماع در پوزیسیونهای مختلف اول، دوم، سوم، و هشتم با ساز کمانچه، هم باعث هیجان و شوری خاص، در شنونده میشود و هم نشانگر توانایی و تسلط نوازنده بر این ساز است. که این نکات فنی از دید هنرمند و نوازندهی بومی پنهان نمیماند.
۷ - نوازندگان چیرهدست برای تنوع و جلوگیری از تکرار ملودیها در یک مایه، بنابر سلیقهی خود، هر لحظه احساس کنند که باید مایه تغییر کند، بسیار زیبا و به موقع با کوچک کردن فاصله مهم این رقص(فاصلهی سوم) یعنی با به کار بردن فا (+ Fa) مایهی جدیدی که میتوان در آن گوشههای بیات راجه در اصفهان- یا پردههای خاوران در ماهور را تجسم کرد، به وجود میآورند. این تغییر مایه، زیاد طول نخواهد کشید و دوباره به طور ناگهانی با بزرگ کردن فاصلهی مذکور (فاصلهی سوم) ملودیهای رقص به مایه اول برمیگردند. تعریف و توضیح این تغییر مایه در رقص سنگینسماع و موسیقی لری، همان اندازه مشکل و نارسا مینماید که ترجمهی اشعار این ترانهها به زبان فارسی.
۸ - مدت اجرای این رقص اولاً، به ذوق و خلاقیت و توان تکنیکی نوازنده بستگی دارد که بتواند رقصنده و شنوده را جذب کند. ثانیاً به توانایی و خوب رقصیدن رقصندگان، زیرا در غیر این صورت تماشاچیان و شنوندگان تغییر آن را از نوازندگان تقاضا میکنند، ولی به هر حال از نگاهی دیگر سنگینسماع نقش نرمش ملایم برای آمادهسازی بدن رقصندگان را برای اجرای رقصهای تندتر ایفا میکند.
۹ - ملودی شروع و پایه، به گونهای نقش ترجیعبند رقص سنگینسماع را دارد. علاوه بر آن در این اجرا، ترانههای بزران و بینا بینا که اشعارشان با گویش لکی و کردی است، ارایه شدهاست. هر دوی این ملودیها نقش تغییر مایه را در این رقص دارند و این دو ملودی در هنگام رقص، به طور معمول، به وسیلهی نوازندهی ساز ضربی (دهل- تمبک) یا گروه رقصنده خوانده میشوند. پینویسها:
۱ - گرچه در طول رقص، ضربات اصلی احساس سه ضربی ساده را میدهد، ولی گاهی جملات رقص و ریتم دوضربی ترکیبی بسیار سنگین است؛ یعنی در هر ضرب سه سیاه که در میزان ۴/۶ جای میگیرد، احساس میشود که در نهایت، کنترل ریتم، احساس و رقصیدن آن در دو دور سهتایی میباشد.
۲- در لرستان به رقص (بازی) هم میگویند. در گویش لری هیچوقت نمیگویند برقصیم، میگویند (بَوازم) و نیز نمیگویند رقصیدیم، میگویند(باختیم) .