نمایش بهمثابه درمان
غزاله صدر منوچهری
بهتازگی کتاب «نمایشدرمانی و تئوری نقشها» نوشتهی مجید امرایی به همت نشر دانژه منتشر شده است.نویسنده در این کتاب دیدگاه و نظریات علمی و تجربی خود را در زمینهی دراماتراپی (نمایشدرمانی) و جایگاه آن از منظر تئوری نقشها بیان میکند. او بر این باور است که نارضایتی فرد از عملکردهای نقشی بیماری است و سلامتی داشتن قدرت تغییر نقش. ازاینرو، آگاهی از تئوری نقشها را برای یافتن قدرت تغییر نقش بسیار مؤثر میداند.
نشست هفتگی شهر کتاب در روز سهشنبه دوازدهم اسفند به نقد و بررسی کتاب «نمایشدرمانی و تئوری نقشها» اختصاص داشت و با حضور علیحسین سازمند، الهه شجاعی و مجید امرایی بهصورت مجازی برگزار شد.
از گواتی تا نمایشدرمانی
مجید امرایی اظهار داشت: در تعریف نمایشدرمانی گفته میشود که درمانی کمکی، غیردارویی، بازی بیخطر و گروهی است که به مدد بازی بداهه و در قالبی نمایشی با هدف تخلیهی روانی و رفع مساله یا کنارآمدن با مسائل مراجعان مورد استفاده قرار میگیرد. مهمترین هدف نمایشدرمانی رفع مساله و تخلیهی روانی است که در پس بازی نمایشی اتفاق میافتد. پیشینهی نمایشدرمانی با رویکرد مدرن آن شاید به چند دهه یا حداکثر یکصد سال گذشته برگردد، اما پیشینهی این درمان کمکی به روش سنتی در ایران به خیلی پیش از اینها برمیگردد. در ادبیات کهن ایران؛ یعنی در داستانها، حکایات، روایات و قصههای کهن ایرانی، نمونههای بارزی وجود دارد که میتوان به آنها از دید رویکرد نمایشدرمانی نظر کرد. داستان بوعلی سینا و شاهزادهی مالیخولیایی ری و داستان پادشاه سامانی و محمد زکریای رازی ازایندست است. شاید حتی بتوان داستان «طوطی و بازرگان» و تولد زال و ایجاد عقدهی حقارت سام نریمان را هم از این منظر نگریست. همچنین، چنین تفسیری در بسیاری از آیینهای کهن نمایشی ایران ممکن است و میتوان این را با رویکرد درمان به مدد نمایش و نوعی رواننمایشگری تعریف کنیم؛ مثل آیین زار، آیین گواتی که دو آیین کهن ایرانیاند.
او ضمن بیان توضیحاتی دربارهی محتوا و ساختار کتاب، گفت: بخشی از این کتاب تحت عنوان ویژهواژگان است که واژههای مشترک در حوزهی نمایشدرمانی و روانشناسی و هنرهای نمایشی در آن تجمیع شده است و امیدوارم به درد دانشجویان و فعالان و علاقهمندان به حوزهی نمایشدرمانی بخورد. کتاب «نمایشدرمانی و تئوری نقشها» حاصل تجربهی ۲۵ سالهی من در حوزهی نمایشدرمانی است که به مدد انتشارات دانژه منتشر شده است و امیدوارم با اقبال مخاطبان روبهرو شود. بههرحال، هر اثر تألیفی ایرادهایی دارد. امیدوارم وقتی این اثر از فیلتر ذهن صاحبنظران حوزهی روانشناسی و نمایشدرمانی میگذرد، بتوانیم در چاپهای بعدی این موارد احتمالی را اصلاح کنیم و اثر را برای چاپهای بعدی برای مخاطبان عزیز بهتر و کیفیتر آماده کنیم.
او بیان داشت: در حال حاضر، نمایشدرمانی در جهان در جایگاه درمانی کمکی مورد توجه بخشی از مراکز توانبخشی و بازتوانی و مشاورهای قرار گرفته است. حتی بُعد آموزش آن در مدارس، سربازخانهها، حوزههای مهارتی و آموزش مهارتها مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر اتحادیهی جهانی نمایشدرمانی مهمترین مرکز جهانی است که با حضور ده عضو پایهای و بنیانگذار این اتحادیه در حال فعالیت است. ایران هم از سال ۲۰۱۷ در مقام عضو مؤسس و بنیانگذار در این اتحادیه مشغول فعالیت است. در حال حاضر، انجمنها و نمایندگان اتحادیهی نمایشدرمانی در بیش از صد کشور جهان در حال فعالیتاند تا مسیر درمانهای غیردارویی را برای افراد و علاقهمندان به این حوزه فراهم کنند.
این نمایشدرمانگر افزود: به باور من همهی تحصیلکردگان در حوزهی هنرهای نمایشی، روانشناسی و رشتههای مرتبط با آن میتوانند در عرصهی نمایشدرمانی فعال باشند، منوط بر اینکه آموزشهای لازم را ببینند. در حال حاضر انجمن نمایشدرمانی ایران دارای ششصد عضو است که دویست عضو آن با مدرک کارشناسیارشد و دکتری در سراسر کشور مشغول فعالیتاند. سالانه ده نفر نمایشدرمانگر برتر به این افراد اضافه میشود. سمینارها و مناسبتهای مختلفی برای اتحادیهی جهانی نمایشدرمانی پیشبینی شده است که فعالان این عرصه میتوانند در آنها مشارکت کنند.
امرایی تأکید کرد: نمایشدرمانی هم در کنار درمان دارویی پاسخ میدهد هم در کنار درمانهای حوزهی توانبخشی و مشاورهای و روانشناسی. بنابراین، در هر مکانی که تعدادی انسان در حوزهای گردآمده باشند و مشغول فعالیتی باشند، از مهدهای کودک و مدارس و مراکز آموزشی و مراکز اصلاح و تربیت تا سربازخانهها، زندانها، کارخانهها، مراکز توانبخشی، مراکز بازتوانی، بیمارستانها میتوان از علم نمایشدرمانی بهجای درمان کمکی استفاده کرد.
او در پایان گفت: امیدوارم این کتاب بتواند وظیفهی علمی خودش را برای علاقهمندان به این حوزه بهدرستی بهجای آورد. همچنین، در سالهای بعد کتابهای دیگری در حوزهی نمایشدرمانی منتشر شود. پیشینهی تاریخی نمایشدرمانی در کشور ما کم نیست، اما خوب است در حوزهی ارتباط آن با علم و تکنولوژی روز، خصوصاً نمایشدرمانی و هنردرمانی از منظر دیجیتالی هم مورد توجه فعالان این عرصه قرار بگیرد و حاصل تلاشهایشان را مکتوب کنند و در اختیار علاقهمندان قرار دهند.
نمایش افسانه نیست
الهه شجاعی اظهار داشت: انسان موجودی اجتماعی است که برای حفظ بقا طالب حضور در جمع است. آنچه دراینبین اهمیت پیدا میکند سازگاری هرچه بهتر انسانها با همدیگر و با محیط است. به نظر میرسد امروزه عدمتوانایی در بیان احساسات و عواطف و وجود ناگفتههای هیجانی سبب به مخاطره افتادن سلامت روانی افراد شده و این اتفاق باعث عدمتوانایی آنها در انجام امور محوله و ارتباطگیری مؤثر شده است. هنردرمانی یکی از درمانهای غیردارویی برای از بین بردن مخاطرات سلامت روان است که میتواند ارتباطگیری مؤثر را به فرد برگرداند.
او ادامه داد: سالیان سال است که انسان از هنر بهمنزلهی راهی برای بیان احساسات، ارتباط، بهبود یافتن و درمان استفاده میکند. هنر یک علم است که با روح و روان هر موجود زندهای ارتباط مستقیم دارد و فعالیتهای هنری گروهی همواره نقش بسزایی در ارتقا و بهبود روابط انسانی داشته است. فرد با حضور در برنامهی هنردرمانی میتواند ارتباطات اجتماعی خودش را بازسازی بکند و بر تعارضات درونی خود غلبه کند. امروزه هنردرمانی یکی از ابزارهای کمک به شناخت و درمان اختلالات روان در افراد دارای معلولیت و سالمندان محسوب میشود. هنردرمانی شاخههای مختلفی دارد که از آن جمله میتوان به نمایشدرمانی، موسیقیدرمانی، سفالدرمانی اشاره کرد. در این راستا موسیقی، سینما و نمایش عناصر اصلی هنردرمانیاند.
او توضیح داد: نمایشدرمانی راهکاری مفید و ارزشمند برای بالا بردن اعتمادبهنفس در سالمندان و افراد دارای معلولیت به شمار میرود که با دادن نقش مناسب با ویژگیهای جسمی، روانی و هوشی فرد مهارتهایی همچون «نه گفتن» را به آنها آموزش میدهد و مانع انزوا و گوشهگیری آنها میشود و زمینهی بازگشت به فعالیتهای اجتماعی را برایشان فراهم میکند. گاهی نگرش نادرست و غیرواقعبینانهی جامعه به تواناییهای افراد دارای معلولیت یا سالمندان موجبات ناامیدی و افسردگی آنها را ایجاد میکند. نمایشدرمانی با مهیا کردن بستر تخلیهی هیجانی، ایجاد یادگیری و تغییرات رفتاری میتواند در تغییر نگرش اجتماعی به گروههای خاص مثل معلولان و سالمندان مؤثر باشد. کمتوانهای ذهنی گروهی از افراد دارای معلولیتاند که توانایی سازگاری اجتماعی پایینتری دارند. پژوهشهای انجام شده نشان میدهد که نمایشدرمانی میتواند سبب بهبود مهارتهای ادراکی و حافظهی شنیداری این افراد شود؛ بهگونهای که تعاملات اجتماعی آنها، قبل و بعد از نمایشدرمانی، تفاوت معناداری را آشکار کرده است.
شجاعی تأکید کرد: آنچه مسلم است آموزش مهارتهای اجتماعی جزء جدانشدنی برنامههای توانبخشی افراد کمتوان ذهنی به شمار میرود و نمایش میتواند ابزاری خلاق در توسعهی این مهارتها باشد. بر این اساس، استفاده از نمایشدرمانی هم در مراکز نگهداری شبانهروزی این افراد، هم در مراکز روزانهی آموزشی توانبخشی میتواند تا حد زیادی به ایجاد حس استقلال فردی و جایگزینی احساسات مثبت بهجای تجارب ذهنی منفی کمک بکند و سبب افزایش توانمندی آنها در تمامی شئونات زندگی باشد. به بیان دیگر، نمایشدرمانی با تمرکز بر تواناییهای این افراد بهجای ناتوانیهای آنها باعث بهبود کیفیت زندگی آنها میشود و حتی بر کیفیت زندگی خانوادهی آنها اثر میگذارد و به آنها فرصت مناسبی میدهد تا به مهارتهای ابزار وجود، ارتباط با دیگران، خودشناسی، اعتماد و عزتنفس و بالا بردن قدرت انتخاب و تصمیمگیری دست پیدا بکنند.
سرپرست معاونت امور توانبخشی تهران در ادامه بیان داشت: سالمندان گروه دیگری از جامعه هستند که نمایشدرمانی میتواند سبب بهبود کیفیت زندگی آنها شود. به خاطر داشته باشیم که سالمندی بخشی از زندگی است. نمایشدرمانی در سالمندان با بهکارگیری تکنیکهای غیردارویی به حل مشکلات روحی ـ روانی، رفتاری و حتی شناختی در سالمندان کمک میکند. اجرای هر نمایش باعث ایجاد و تقویت یک نقش در سالمند میشود و با قرار گرفتن سالمند در قالب هر نقش علاوه بر کسب مهارتهایی مانند تقویت حافظه و افزایش اعتمادبهنفس، مدل کاهش احساسات منفی همچون ناکامی، خودکمبینی و خشم در وجود آنها میشود. نمایشهایی با موضوعهای انتخابی توسط خود این افراد، مانند داستانهای «شاهنامه» یا نمایشهای بیکلام تا حوزهی شنیداری سالمندان را به چالش میکشد و به ما کمک میکند که خودشان را در قالب متن ابراز کنند و خلاقیتشان را افزایش دهند و حتی خشم نهفته در درونشان را بیرون بریزند. از بین محاسن نمایشدرمانی برای سالمندان میتوانیم به کاهش استرس، تعامل اجتماعی، بالا رفتن عزتنفس، کاهش دردهای روانتنی، بیان احساسات، هدفمندی زندگی، فعالسازی هر چه بیشتر نورونهای مغزی و پیشگیری از زوال عقل و بیدار کردن هوش عاطفی و هیجانی اشاره کرد.
او در پایان گفت: بهاینترتیب، استفاده از نمایشدرمانی بایستی هم در مراکز نگهداری شبانهروزی سالمندان هم در مراکز روزانهی توانبخشی آنها جزئی جدی از برنامههای توانبخشی تلقی بشود و با توجه به افزایش جمعیت سالمندان هم در جهان هم در ایران، در سالهای آتی شاهد جمعیت قابلتوجهی از سالمندان خواهیم بود که برای بهبود کیفیت زندگی آنها بایستی چارهاندیشی بکنیم. اینجاست که جایگاه هنردرمانی و بهویژه نمایشدرمانی آشکار میشود. نمایشدرمانی در جایگاه درمانی غیردارویی به سالمند اجازه میدهد با فرورفتن در نقش و حتی بداههپردازی بهجای به خاطر سپردن متنهای طولانی احساساتش را آزادانه بروز بدهد. پس همانطور که هربرت رید، تاریخنگار هنر، در کتاب «پیکره و انگاره» میگوید، هنر در سپیدهدم فرهنگ بشری کلید بقا و موجب تقویت قابلیتهای لازم برای تنازع بقا بوده و همچنان بهمثابه کلیدی برای بقا باقی مانده است. از آنچه گفته شد برای بیان ارزشمندی اثر اخیر مجید امرایی استفاده میکنم. این نمایشدرمانگر متبحر در کتاب خود با اشاره به جایگاه نقش در زندگی انسان بسیار کاربردی و اجرایی به نمایشدرمانی پرداخته است و این کتاب میتواند راهگشای متخصصان حوزهی درمانهای غیردارویی و توانبخشی برای بهبود تعاملات اجتماعی جامعهی هدف باشد. به یاد داشته باشیم نمایش افسانه نیست، حقیقت است.
تبیین شایستهی نمایشدرمانی
علیحسین سازمند اظهار داشت: کتاب «نمایشدرمانی و تئوری نقشها» افزون بر توضیح و تبیین شایستهی نمایشدرمانی، ریشهها و خاستگاه پدیدایی آن را در میان اقوام و ملل و فرهنگها بهخوبی بازمینماید و هم به پدیدایی نوعی آن هم به تحول فردی آن در مراحل رشد نگاه میکند. از دورهی پیشدادیان و تأثیرپذیری آن از جهانبینی زروانیسم، آیینمهر و در عهد یونان باستان و پس از ظهور اسلام با شواهد روشنی از تفکر افرادی چون ابنسینا و حکیم طوس و مولانا و با مدارکی مستند، تحول و کاربست نمایشدرمانی را توضیح میدهد. با مطالعهی کتاب، خواننده احساس تعلیق و انتظار نمیکند. اثری اینچنین ذوق و اندیشه خواننده را برای کشف افقها و قلمروهای تازه برمیانگیزاند.
او افزود: امرایی با ذکر مفصل و دقیق (با محوریت موضوع کتاب) بهروشنی دیدگاه فروید، یونگ، آدلر و راجرز را شرح داده و مراحل رشد اخلاقی کلبرگ را در پیوند با نمایشدرمانی بهروشنی بیان کرده است. توصیف و شرح اصطلاحات دانشجویان را در درک درستتر مفاهیم یاری میدهد.
سازمند در پایان گفت: امید و اطمینان دارم که خواندن کتاب هم برای اهل هنر و هم برای درمانگران، روانشناسان و روانپزشکان مفید و اثربخش خواهد بود.
دراماتراپی و تئوری نقش ها
دراماتراپی و تئوری نقش ها